81. Trí và nhân

Thầy Tử lộ yết kiến đức Khổng Tử,

Đức Khổng Tử hỏi: -Thế nào là người trí, thế nào là người nhân ?

Thầy Tử lộ thưa: -Người trí là người làm thế nào để cho người ta biết mình, người nhân là người làm thế nào để cho người ta yêu mình .

Đức Khổng Tử bảo: -Nhà ngươi nói như vậy cũng khá gọi là người có học vấn .

Thầy Tử lộ ra, thầy Tử Cống vào, đức Khổng Tử lại hỏi người trí, người nhân là thế nào .

Thầy Tử Cống thưa: -Người trí là người biết người, người nhân là người yêu người .

Đức Khổng Tử bảo: -Nhà ngươi nói như vậy, cũng khá gọi là người có học vấn .

Thầy Tử Cống ra, thầy Nhan Hồi vào, đức Khổng lại đem trí, nhân ra hỏi .

Thầy Nhan Hồi thưa: -Người trí là người tự biết mình, người nhân là người tự yêu mình.

Đức Khổng Tử bảo: -Nhà ngươi nói như vậy đáng gọi là bậc sĩ quân tử . 

Gia Ngữ 

Lời bàn: 

Cũng một chữ Trí, một chữ Nhân mà ba người đáp mỗi người một khác. Không phải là trí với nhân có lắm nghĩa, thay đổi khác nhau, đó là tuỳ theo cái trình độ học vấn, kiến thức của mỗi người, mà tư tưởng thuyết minh có phần hơn, kém khác. 

Thầy Tử Lộ đáp như thế là người vụ ngoại, chỉ cần cho người ta biết mình, yêu mình mà thôi. Thầy Tử Cống đáp như thế là người quên mình chỉ biết người, yêu người mà thôi. So với thầy Tử Lộ thì cao hơn một bậc. Song chưa bằng thầy Nhan Hồi học như thế mới là học vị kỷ, nghĩa là học để tự biết mình và yêu mình trước rồi mới suy rộng ra đến biết người, yêu người - Biết mình yêu mình, không phải là có lòng tư kỷ hẹp hòi. Có biết mình thì mới tu tỉnh được tâm thần, cải quá, thiên thiện mà nên người ngay, người khá, tức cũng như câu: "connnais toi toi-même" của Tô Lạp Thị. Có yêu mình thì mới biết trọng tư cách của mình, quí phẩm giá của mình rồi mới ra đến người khác.

Giải nghĩa: 

Tử lộ: Học trò giỏi đức Khổng Tử có tiếng về khoa chính sự

Yết kiến: đến thăm, hầu người trên

Học vấn: học để cho biết nhiều, (hỏi=vấn) để cho tỉnh

Tử Cống: học trò giỏi đức Khổng có tiếng về khoa ngôn ngữ

Nhan Hồi: học trò giỏi nhất đức Khổng có tiếng về khoa đức hạnh

Sĩ quân tử: bậc người thượng lưu trong xã hội, có đức hạnh, có học vấn, có kiến thức

( Source : Cổ học tinh hoa - Nguyễn Văn Ngọc - Trần Lê Nhân )

Mục lục